Konsep ZOPFAN (Zone of Peace,
Freedom & Neutrality) atau dikenali sebagai Zon Aman, Bebs dan Berkecuali
telah diumumkan oleh Menteri-menteri luar ASEAN melalui Deklarasi Kuala Lumpur
pada 27 November 1971 juga di Kuala Lumpur. Konsep ZOPFAN (Zone of Peace,
Freedom & Neutrality) ini meliputi seluruh kawasan Asia Tenggara dan ia
bermula hasil cadangan Tun Abdul Razak Bin Hussein.Deklarasi
tersebut juga dikenali Deklarasi Kuala Lumpur. Konsep ZOPFAN (Zone
of Peace, Freedom & Neutrality) telah dijadikan sebagai inti dasar luar
bagi negara-negara ASEAN sebagai asas kepada semangat keserantauan di kalangan
ahli. Antara inti utama, deklarasi ialah bahagawa negara-negara berkenaan
berhasrat untuk mengendurkan ketegagangan antarabangsa dan mencapai perdamaian
yang kekal di Asia Tenggara.
Jawatankuasa ini telah
memperincikan maksud Zon Aman, Bebas dan Berkecuali dalam ZOPFAN iaitu
keutuhan, kemerdekaan dan identity kebangsaan dapat diwujudkan dn dikekalkan
supaya mereka dapat mencapai pembangunan negara. Kerjasama serantau selaras
dengan prinsip PBB dan bebas daripada campurtangan kuasa-kuasa luar.
Aman bermaksud situasi
hubungan yang teratur dan kewujudan keharmonian di kalangan negara. Keadaan
aman tidak akan wujud sekiranya timbul konflik politik, ekonomi dan sebagainya
antara negara-negara zon ini dengan kuasa luar. Manakala Bebas bermakna
kebebasan sebuah negara daripada kawalan atau campurtangan negara-negara lain
semasa menguruskan hal-ehwal dalaman atau luaran. Ini bermaksud negara-negara
dalam zon berhak menyelesaikan masalah tempatan mengikut cara mereka sendiri
demi keselamatan dan hubungan serantau yang lebih baik.
Konsep pengecualian ini
telah menjadi kenyataan dan ASEAN telah berusaha bagi memastikan pengiktirafan
dan penghorrmatan ke atas Asia Tenggara sebagai sebuah zon keamanan , kebebasan
dan berkecuali serta bebas dari apa juga bentuk campurtangan kuasa-kuasa luar.
Oleh itu dalam mesyuarat Jawatankuasa Pegawai Tinggi ASEAN pada
Jualai 1972 telah mencapai kata sepakat dalam interpretasi sebuah Zon Aman,
Bebas dan Berkecuali.
Terdapat beberapa dan
peristiwa penting yang telah berlaku di Asia Tenggara yang telah mendorong
timbulnya konsep ZOPFAN (Zone of Peace, Freedom & Neutrality).
Pertama, ialah kedudukan Asia Tenggara yang agak strategic kepada kuasa-kuasa
besar dalam konteks ketegangan politik blok Timur-Barat, pergolakan politik di
Vietnam, serta keputusan pengunduran tentera-tentera British dari
Asia Tenggara dan Amerika dari Vietnam pada awal 1970-an. Perkembangan tersebut
telah menimbulkan kecurigaan di kalangan negara ASEAN kerana dengan sebab ini
ia mungkin menjejaskan kestabilan serantau.
Sebab kedua ialah peperangan
di Vietnam yang telah menyakinkan ASEAN bahawa campurtangan dan sokongan
tentera kuasa-kuasa besar dalam pertelingkaan negera kecil Asia Tenggara sering
menjejaskan kestabilan di rantau ini. Manakala factor yang ketiga membawa
penubuhan ZOPFAN ini ialah adalah “regionalisme” yang telah menghasilkan
pertubuhan kerjasama ekonomi serntau ASEAN yang dapat
digunakan sebagai jentera untuk mencapai tujuan ZOPFAN. Adalah
menjadi anggapan pengangur-penganjur ZOPFAN bahawa Asia Tenggara telah menjadi
kawasan yang penuh dengan kegoncangan politik dan peristiwa perang akibat campurtangan
kuasa-kuasa besar dalam hal-ehwal negara-negaranya.
MATLAMAT
Untuk merealisasikan ZOPFAN
(Zone of Peace, Freedom & Neutrality) ini maka negara-negara Asia telah
menggariskan beberapa tujuan dan matlamat yang perlu dicapai. Diantaranya ialah
untuk mewujudkan suatu
suasana di Asia Tenggara dengan negara-negara di rantau ini mengamalkan dasar
berkecuali iaitu tidak memihak atau melibatkan diri kepada mana-mana
kuasa besar dan tidak membenarkan kuasa-kuasa besar ini campurtangan dalam
hal-ehwal politik dan ketenteraan di Asia Tenggara seperti negara Russia, China
dan Amerika Syarikat. Selaras dengan konsep ini, setiap negara di
rant Asia Tenggara harus dibenarkan menentukan nasib negaranya sendiri tanpa
campurtangan kuasa-kuasa luar ini.
Manakala tujuan dan matlamat
yang kedua ialah menjadikan
Asia Tenggara berkecuali dan menghindarkan konflik yang boleh mengheret
negara-negara di rantau ini serta kuasa-kuasa besar yang berminat dengan
kawasan ini. Walaupun ZOPFAN yang diusahakan oleh ASEAN tetapi ia
meliputi seluruh Asia Tenggara termasuklah kawasan yang didiami oleh Vietnam,
Laos, Kampuchea dan Burma (Myanmar). Bagi ASEAN usaha iini penting kerana sejak
beratus tahun lalu rantau Asia Tenggara sering menjadi rebutan kuasa-kuasa luar
kawasan ini. Tujuan yang ketiga pula ialah untuk memastikan bahawa negara-negara dalam zon ini
berhak menyelesaikan masalah tempatan mengikut cara mereka sendiri demi
keselamatan dan hubungan serantau yang lebih baik. Menyelesaikannya secara aman
dan tidak menggunakan sebarang kekerasan. Melalui usaha ini tidak ada negara
atau kuasa-kuasa besar mampu dan berpeluang untuk mencari alasan supaya
campurtangan dalam hal-ehwal rantau Asia Tengara . Ini adalah kerana keamanan dan kestabilan adalah
syarat utama untuk kemerdekaan serta kesejahteraan sosial dan
ekonomi penduduk Asia Tenggara. Untuk menjayakan matlamat ini kerjasama negara-negara
Asia Tenggara amatlah diperlukan dalam meningkatkan perpaduan dan seterusnya
menjalinkan hubungan yang rapat. Manakala tujuan yang terakhir ialah mengelak ancaman idealogi
komunis melalui isu pelarian Vietnam dan seterusnsya memastikan Teori
Domino gagal dilaksanakan. Ini untuk memastikan bahawa negara-negara Asia
Tenggara tidak jatuh di bawah kuasa Komunis yang diketuai oleh China dan
Russia. Negara-negara Asia Tenggara pada hakikatnya bebas menwujudkan
persahabatan dengan semua negara di dunia tenpa mengira fahaman ideology
politik supaya keamanan dan keselamatan di rantau akan terus terjamin.
Semua perkembangan ini
membawa perubahan besar di rantau Asia yang memerlukan pengubahsuaian serta
perhatian semua anggota ASEAN mengenai keselamatan dan langkah-langkah yang
perlu diambil bagi membendung masalah ini. Usaha bagi keselamatan negara dan
serantau adalah terpulang kepada negara-negara anggota untuk
dilaksanakan melalui rancangan-rancangan pembangunan melalui kerjasama mereka
dengan negara-negara lain dalam dan luar rantau dan dengan
pertubuhan-pertubuhan serta agensi antarabangsa.
Dari sudut perlaksanaannya,
beberapa langkah telah berjaya dilakukan dalam memastikan segala tujuan dan
matlamat ZOPFAN (Zone of Peace, Freedom & Neutrality) tercapai. Diantaranya
ialah mewujudkan dasar tidak campur tangan.Ini sekaligus memberi hak setiap
negara untuk mewujudkan cara hidupnya sendiri dengan bebas tanpa campurtangan
luar dan tidak akan mencampuri urusan dalam bagi negara yang lain.Antara lain,
menyelesaikan perselisihan atau pertikaian secara damai iaitu tidak menggunakan
ancaman atau ugutan kekerasan serta bekerjasama secara berkesan antara
negara-negara anggota.Ini dapat dilihat bagaiman pertikaian mengenai isu
sempadan, isu gerakan pemisah , dan beberapa isu lain dapat diselesaikan secara
aman tanpa memerlukan kekerasan jauh sekali penggunaan senjata.
Dalam
menjayakan konsep ZOPFAN ini juga berjaya elenyapkn perasaan tersisih yang
biasanya boleh membawa kepada tindkan yang tidak bijak. Antara lain ialah
memberi keyakinan kepada negara anggota agar menjadi lebih matang untuk membuat
dan menerima dasar demi kepentingan bersama. Selain daripada itu ASEAN juga
berjaya menghalang negara-negara anggota daripada berasa lemah dalam
menjalankan pentadbiran mereka bagi mencapai kemajuan. ASEAN
bertahun-tahun lamanya memberi negara anggota kekuatan, kemampuan dan keupayaan
yang mengizinkan mereka bertindak bukan sahaja sebagai alat tetapi sebagai
sebahagian dari system politik antarabangsa. Akhirnya melalui
konsep ZOPFAN ini telah mendapat pengiktirafan dan sokongan dari
negara-negara kesatuan Eropah, Pergerakan Negara-negara Berkecuali (NAM),
Persidangan Komenwel serta beberapa negara lain seperti Jepun, Pakistan,
Rumania dan Republik Demokratik Korea.
Melalui
ZOPFAN juga, negara anggota ASEAN berjaya menghalang merebaknya ideologi
komunis dan teori Domino melalui pendekatan yang perlahan dan begitu
berwaspada. Walaupun menghadapi pelbagai rintangan dan halangan dalaman dan
luaran akhirnya ASEAN berjaya juga “menjinakkan” Vietnam yang
kemudiannya mengiktiraf ASEAN dan konsep ZOPFAN itu sendiri.
Penubuhan ASEAN
Regional Forum (ARF) pada tahun 1994 adalah salah satu daripada
pelaksanaan ZOPFAN. Ia penting bagi menggalakkan kestabilan politik dan
keamanan di kawasan Asia Pasifik . ASEAN Reginal Forum dianggotai
oleh negara-negara ASEAN, rakan-rakan Dialog ASEAN iaitu Australia, Kanada,
Kesatuan Eropah, Jepun, Korea Selatan, New Zealand dan Amerika Syarikat. Selain
itu, negara China da Persekutuan Russia sebagai consultative partners dan Laos
dan Papua New Guinea sebagai pemerhati. Di antara pendirian ASEAN
Regional Forum ialah seperti memperjuangkan penyelesaian politik
di Kemboja di mana tentera Vietnam diberi tekanan agar segera berundur dari
Kemboja dan rakyatnya diberi peluang menentukan nasib sendiri.
CABARAN
Di samping kejayaan-kejayaan,
ZOPFAN juga mengundang masalah. Konsep ZOPFAN pada mulanya agak sukar diterima oleh kebanyakan negara anggotanya.
Dasar Berkececuali agar kuasa-kuasa besar tidak campurtangan dalam hel-ehwal
negara-negara ASEAN ternyata tidak begitu dipatuhi. Singapura dan Filipina
contohnya masih mengekalkan pengakalan tentera Amerika Syarikat di negara
mereka yang sudah tentu mempunyai pengaruh terhadap dasar ketenteraan
negara tersebut. Pengunduran tentera-tentera tersebut akan mengancam keselamtan
mereka. Ia juga akan mendatangkan kesan-kesan ekonomi yang buruk iaitu dari
segi kehilangan pendaptan an pekerjaan tempatan di pengkalan-pengkalan
tersebut. Indonesia juga mengambil sikap “tunggu dan lihat” manakala Thailand
yang sedang berhadapan dengan masalah keselamatan yang rumit kurang berminat
untuk memberi sokongan.
Begitu
juga dalam pelaksanaan konsep ZOPFAN ini kerjasama yang diharapkan terutama ke
arah tindakan yang kolektif ternyata bukalanlah semudah yang disangka. Terlalu
sukar untuk meletakkan kepentingan serantau mendahului kepentingan nasionlisme
sesebuah negara itu. Namun hingga kini ASEAN masih terus berjuang dan berusaha
memastikan konsep ZOPFAN ini akan merealisasikan impian setiap negara Asia
Tenggara ke arah Zon Aman, Bebas dan Berkecuali itu.
